Formas de apropiación de dispositivos tecnológicos en la pesca artesanal: observaciones desde caleta Portales, Chile
Resum
En este artículo analizo las formas de apropiación discursiva y práctica de dos dispositivos tecnológicos, el muelle y el Sistema de Posicionamiento Global (GPS), por parte de los pescadores artesanales de caleta Portales (Valparaíso, Chile). Basándome en una etnografía que incluye entrevistas, observación participante y revisión documental, observo que ante la llegada de nuevas tecnologías, los pescadores confían inicialmente en rutinas existentes. Luego, dispositivos que resuelven problemas antiguos y ajustados a la extracción tienen mayor probabilidad de ser apropiados. La apropiación involucra procesos discursivos y prácticos influenciados por expectativas de rendimiento e interacción comunitaria en el aprendizaje tecnológico. Entre estas últimas, identifico que la distinción simbólica adentro/afuera, cuya expresión es la división sexual del trabajo y la diferenciación generacional, median en la apropiación de los dispositivos involucrados en actividades extractivas. Considero que este trabajo contribuye a evidenciar que el conocimiento ecológico tradicional no desaparece con la domesticación de nuevas tecnologías.
Paraules clau
Pescadores Artesanales, Dispositivos Tecnológicos, Discursos, Prácticas, EtnografíaReferències
Araújo, Armando. (2012). Las formas de orientación espacial de los pescadores de Buenaventura, Colombia. Revista UDCA Actualidad Divulgación Científica, 15(2), 457–465. DOI: https://doi.org/10.31910/rudca.v15.n2.2012.847
Bacigalupo, Héctor. (1993). El estado actual y los programas de desarrollo de las pesquerías artesanales en Chile. En Carlo Tassara (Ed.), Pesca artesanal, acuicultura y ambiente. Experiencias y perspectivas de desarrollo (pp. 179–222). ECOE.
Bailey, Conner, & Jentoft, Svein. (1990). Hard choices in fisheries development. Marine Policy, 14(4), 333–344. https://doi.org/10.1016/0308-597X(90)90055-V DOI: https://doi.org/10.1016/0308-597X(90)90055-V
Basulto del Campo, Sergio. (2014). Noticias pesqueras de cinco siglos. Chile (1520-2000). Ocho Libros.
Bijker, Wiebe, & Pinch, Trevor. (1987). The social construction of facts and artifacts: Or how the sociology of science and the sociology of technology might benefit each other. En Wiebe Bijker, Thomas Hughes & Trevor Pinch (Eds.), The social construction of technological systems: New directions in the sociology and history of technology (pp. 17–50). Cambridge MIT Press.
Bourdieu, Pierre. (1980/2007). El sentido práctico. Siglo Veintiuno.
Cabrié, Aida, & González, Rosa. (1965). Comunidades pesqueras “El Membrillo” y “Portales” (Tesis de licenciaturano publicada). Universidad Católica de Valparaíso.
Camus, Pablo; Álvarez, Luis; Castillo, Sebastián, & Hidalgo, Rodrigo. (2017). Bienes comunes, modernización urbano-portuaria y conflicto socio-ambiental: El caso de los pescadores de Caleta Jaime en Valparaíso a principios del siglo XX. Tiempo Histórico: Revista de la Escuela de Historia, 14, 37–57.
Cartes, Fernando, & Oyarzo, José. (2005). Informe final programa infraestructura portuaria pesquera artesanal. Ministerio de Obras Públicas, Dirección de Obras Portuarias. https://www.dipres.gob.cl/597/articles-139563_informe_final.pdf
Comisión Económica para América Latina y el Caribe. (2018, 28 de mayo). Port containerized throughput ranking 2017. CEPAL. https://www.cepal.org/en/notes/port-containerized-throughput-ranking-2017
Corbin, Juliet, & Strauss, Anselm. (1998/2014). Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory. Sage.
Florido del Corral, David. (2002). Los sentidos y el “saber hacer” de los pescadores andaluces. Demófilo. Revista de Cultura Tradicional de Andalucía, 1, 139–156.
Gauer, Karin, & Andrade, Cristián. (2000). Uso y abuso de nuestros recursos pesqueros. Ambiente y Desarrollo, 16(4), 10–15.
Gelcich, Stefan; Hughes, Terry; Olsson, Per; Folke, Carl; Defeo, Omar; Fernández, Miriam; Foale, Simon; Gunderson, Lance; Rodríguez-Sickert, Carlos; Scheffer, Marten; Steneck, Robert, & Castilla, Juan Carlos. (2010). Navigating transformations in governance of Chilean marine coastal resources. Proceedings of the National Academy of Sciences, 107(39), 16794–16799. https://doi.org/10.1073/pnas.1012021107 DOI: https://doi.org/10.1073/pnas.1012021107
Herrfahrdt-Pähle, Elke; Schlüter, Maja; Olsson, Per; Folke, Carl; Gelcich, Stefan, & Pahl-Wostl, Claudia. (2020). Sustainability transformations: Socio-political shocks as opportunities for governance transitions. Global Environmental Change, 63, 102097. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2020.102097 DOI: https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2020.102097
Kalman, Judy, & De los Liceaga Correa, María de los Ángeles. (2009). The coexistence of local knowledge and GPS technology: Looking for things in the water. Maritime Studies, 8(2), 9–33.
Kelle, Udo, & Buchholtz, Nils. (2015). The combination of qualitative and quantitative research methods in mathematics education: A “mixed methods” study on the development of the professional knowledge of teachers. En Angelika Bikner-Ahsbahs, Christine Knipping & Norma Presmeg (Eds.), Approaches to qualitative research in mathematics education. Examples of methodology and methods (pp. 321-361). Springer. DOI: https://doi.org/10.1007/978-94-017-9181-6_12
Kohlbacher, Florian. (2006). The use of qualitative content analysis in case study research. Forum Qualitative Sozialforschung/Forum: Qualitative Social Research, 7(1). https://doi.org/10.17169/fqs-7.1.75
Lizardo, Omar. (2017). Improving cultural analysis: Considering personal culture in its declarative and nondeclarative modes. American Sociological Review, 82(1), 88–115. https://doi.org/10.1177/0003122416675175 DOI: https://doi.org/10.1177/0003122416675175
Lizardo, Omar, & Strand, Michael. (2010). Skills, toolkits, contexts and institutions: Clarifying the relationship between different approaches to cognition in cultural sociology. Poetics, 38(2), 205–228. https://doi.org/10.1016/j.poetic.2009.11.003 DOI: https://doi.org/10.1016/j.poetic.2009.11.003
Marcucci, Diego. (2014). Coastal resilience: New perspectives of spatial and productive development for the Chilean caletas exposed to tsunami risk. Procedia Economics and Finance, 18, 39–46. https://doi.org/10.1016/S2212-5671(14)00911-3 DOI: https://doi.org/10.1016/S2212-5671(14)00911-3
Mayring, Philipp. (2004). Qualitative content analysis. En Uwe Flick, Ernst von Kardorff & Ines Steinke (Eds.), A companion to qualitative research (pp. 265–269). Sage.
McDonnell, Terence; Bail, Christopher, & Tavory, Iddo. (2017). A theory of resonance. Sociological Theory, 35(1), 1–14. https://doi.org/10.1177/0735275117692837 DOI: https://doi.org/10.1177/0735275117692837
Mills, Charles Wright. (1940). Methodological consequences of the sociology of knowledge. American Journal of Sociology, 46(3), 316–330. https://doi.org/10.1086/218649 DOI: https://doi.org/10.1086/218649
Montoya, Max. (2002). Análisis de las inversiones realizadas en el sector pesquero artesanal entre 1992–1999. SUBPESCA. https://www.subpesca.cl/portal/618/articles-9360_documento.pdf
Neira, Paz. (2011). La identidad de los pescadores artesanales frente a la modernización. El caso de Caleta Queule. Proposiciones, 35, 202–217.
Ojeda, Jaime; Rozzi, Ricardo; Rosenfeld, Sebastián; Contadora, Tamara; Massardo, Francisca; Malebrán, Javiera; González-Calderón, Julia, & Mansilla, Andrés. (2018). Interacciones bioculturales del pueblo yagán con las macroalgas y moluscos: Una aproximación desde la filosofía ambiental de campo. Magallania (Punta Arenas), 46(1), 155–181. https://doi.org/10.4067/S0718-22442018000100155 DOI: https://doi.org/10.4067/S0718-22442018000100155
Oudshoorn, Nelly, & Pinch, Trevor. (2003). Introduction: How users and non-users matter. En Nelly Oudshoorn & Trevor Pinch (Eds.), How users matter: The co-construction of users and technology. MIT Press. DOI: https://doi.org/10.7551/mitpress/3592.001.0001
Shen, Demey; Laffey, James; Lin, Yimei, & Huang, Xinxin. (2006). Social influence for perceived usefulness and ease-of-use of course delivery systems. Journal of Interactive Online Learning, 5(3), 270–282.
Siches, Carles. (2002). Los pescadores y el mar: Espacios, usos, memoria. Reflexiones en torno a una experiencia etnográfica en Andalucía oriental. Zainak. Cuadernos de Antropología-Etnografía, 21, 191–212.
Silverstone, Roger, & Hirsch, Eric. (1992/1994). Introduction. En Roger Silverstone & Eric Hirsch (Eds.), Consuming technologies: Media and information in domestic spaces (pp. 1–10). Routledge.
Strauss, Claudia, & Quinn, Naomi. (1997). A cognitive theory of cultural meaning. Cambridge University Press. DOI: https://doi.org/10.1017/CBO9781139167000
Swidler, Ann. (1986). Culture in action: Symbols and strategies. American Sociological Review, 51(2), 273–286. https://doi.org/10.2307/2095521 DOI: https://doi.org/10.2307/2095521
Taylor, Marshal; Stoltz, Dustin, & McDonnell, Terence. (2019). Binding significance to form: Cultural objects, neural binding, and cultural change. Poetics, 73, 1–16. https://doi.org/10.1016/j.poetic.2019.01.005 DOI: https://doi.org/10.1016/j.poetic.2019.01.005
Taylor, Steven; Bogdan, Robert, & DeVault, Marjorie. (2016). Introduction to qualitative research methods: A guidebook and resource. John Wiley & Sons. DOI: https://doi.org/10.1002/9781394260485
Ther, Francisco, & Valderrama, Jaime. (2012). Dinámicas territoriales en asentamientos de pescadores artesanales: Economías, experiencias y conflictos. El caso de Guabún y Puñihuil en la comuna de Ancud, Chiloé. CUHSO. Cultura-Hombre-Sociedad, 22(1), 61–94. https://doi.org/10.7770/cuhso-v22n1-art355 DOI: https://doi.org/10.7770/cuhso-V22N1-art427
Venkatesh, Viswanath; Thong, James, & Xu, Xin. (2012). Consumer acceptance and use of information technology: Extending the unified theory of acceptance and use of technology. MIS Quarterly, 36(1), 157–178. https://doi.org/10.2307/41410412 DOI: https://doi.org/10.2307/41410412
Wagner, Peter. (1993/1997). Sociología de la modernidad: Libertad y disciplina. Herder.
Warde, Alan. (2005). Consumption and theories of practice. Journal of Consumer Culture, 5(2), 131–153. https://doi.org/10.1177/1469540505053090 DOI: https://doi.org/10.1177/1469540505053090
Publicades
Com citar
Descàrregues
Drets d'autor (c) 2025 Constantino Villarroel Ríos

Aquesta obra està sota una llicència internacional Creative Commons Reconeixement 4.0.